viernes, 2 de enero de 2015

Empiezan por A ...






a. Esto se da aquí y en alguna otra localidad gallega: gente que, al hablar, añade una a al inicio de algunas palabras. Ej. abarruntar, anublado, anoses, arradio, arruído, asender, afoto… (veño de S. Cosme de comprar unhas anoses / asende o arradio que quero oír o parte / que arruído foi ese?). 
Nota: Por si alguien lo ignora, en España llamábamos “parte” a las noticias de radio y tv, el actual telediario.

aballoar. Empalagar, empachar, plenitud estomacal, náuseas … Por alguna comida encharcada en aceite o grasa (con tanta jraxumada teño o estómajo envolto, estou aballoada); por comer en exceso (pa que comería eu tanto…, estou aballoada!); por olor (como cheira a fritanga…, xa estou aballoado!). 

abatir. Se dice que se abate o está abatido, cualquier clase de bollería que al sacarla del horno se desinfla y queda como amasucada (está feo porque se me abatiu, pero de sabor está rico ijual). (V. amasucado).

abisinio.  Dícese de la gente que grita mucho o habla en un tono muy fuerte. El aplicárselo a alguien, ya lo define como ordinario y vulgar (cálate abisinio, nun jrites tanto!).

a bitrós o abitrós. (botar). Botar a bitrós es lanzar algo a voleo. El término se utiliza más que nada en el contexto de los bautizos, donde es costumbre (¿o era?) que el padrino, a la salida de la iglesia, reparta así monedas y caramelos a los niños asistentes (botaron cartos abitrós!).    
Nota: Cuando se iba a celebrar un bautizo se corría la voz entre los niños (seguramente por información de los monaguillos)y a la hora señalada todos acudían al atrio donde se hacía el reparto. También a la salida, los asistentes entonaban una y otra vez la siguiente canción: ♫Eche usted padrino no lo gaste en vino porras, porras, porras porriñas… porras, porras, porras porriñas… /♫ Que viva o musiño, que morra o padriño porras, porras, porras porriñas… porras, porras, porras porriñas…

a bo lado foi o pandeiro. Significa que, en referencia al caso y a la persona aludida (basándose en el conocimiento que se tiene de ella), ella nunca haría o diría eso (xa to dixo el, no? / el!? A bo lado foi o pandeiro) (podía ir túa filla ... / a miña filla!?, a bo lado foi o pandeiro).

abolengoso, -a (de abolengo). fig. Persona soberbia, ostentosa, fachendosa, proclive a aparentar, alardear … (son unhas botadas, unhas abolengosas!). (V. botado). 

abrir a boca de orella a orella. 1. Poner un precio muy elevado a la mercancía en venta (ale que nun é careira…, abre a boca de orella a orella!). 2. Gritar o vociferar al hablar o cantar. 3. En el sentido literal de la expresión (ej., al bostezar).


abrir a porta ó forno. fig. Hacer las necesidades fisiológicas fuera de la casa, no enxido o terrenos aledaños (marcho; vou a abrir a porta ó forno).
Nota: Esto se hacía en el rural, donde prácticamente en su totalidad, las viviendas disponían de huerta o terreno. El motivo principal era evitar hedores cuando había gente en la cocina, ya que antaño, casi todas las casas tenían el retrete integrado en ella.
 
abrir escaba. Cavar a mano las esquinas o rincones donde no llega el arado con animales o el tractor. (De Bahiña).

    
ábrote de lais en lais como unha sadiña! Amenaza (si te collo…, ábrote de lais en lais como unha sardiña!). (V. escalar).
    
acábame coa salú! Me condena. (V. condenar).  

a cabra co visio, da cos cornos na paré. Se expresa con fastidio y rabia, ante la actitud de un niño (o adulto) egoísta y consentido al que nada le satisface. Para contentarlo se le ofrece de todo, y de forma caprichosa, todo lo rechaza.
 
a cachón. Nos indica fuerza, intensidad, abundancia (dis que ven chuvia a cachón).

a cada un doille o seu  Cuando rebaten y cuestionan los problemas, el dolor y las penas de los demás; o le restan importancia comparándolo con otros en igual o peores condiciones.


a carrancho (de escarranchar), subir o levar . Cargar a alguien sobre los hombros o sobre la espalda, evidentemente con las piernas escarranchadas (estás cansadiña, no?; ven aquí miña filliña que te levo a carrancho). (V. calanca).

a casa da troya. Se dice de la casa donde hay desorden, descontrol y/o un continuo trasiego de gente (pero que isto!?, parés a casa da Troya!). (Esta y las dos que siguen son parecidas).
Nota: La casa de la Troya es una novela romántica publicada por el autor Alejandro Pérez Lugín en 1915. Fue escrita en la localidad coruñesa de Sada en 1914.

a casa de Rocametroque. Es una “adaptación bayonesa" del dicho español, La casa de Tócame Roque. 
Nota: Según el Diccionario, se dice la casa de Tócame Roque a "aquella en la que reina la confusión y hay con frecuencia alborotos y riñas". Con el mismo sentido lo decimos aquí.

a casa dos perdóns. Dícese de la casa a la que suele acudir mucha gente. Un ejemplo sería la típica casa familiar a donde suele acudir toda la familia (en Noite Boa senamos todos na miña casa; esta é a casa dos perdóns).


Procedencia de la expresión:
La Casa de Ceta fue conocida también como Casa del Perdón, debido a un cruel privilegio concedido por los Reyes Católicos, que eximía de culpas a aquel ajusticiado que en el momento de ser sometido al castigo público fuese capaz de asirse a la cadena que colgaba de la puerta de la entrada de la casa. Fue edificada a comienzos del siglo XIV y a pesar de estar en ruinas, conserva dos escudos con las armas de los Ceta, Figueroa y Fitado, entre otros. 

a casa é jrande. Se utiliza tanto de broma como en serio para indicar que alguien es rico, que “ten cartos”. En el primer caso de pitorreo (ala…, aquí invítanse solos, a casa é jrande!). En serio, al referirse a alguien que sí lo es (aí nun hai problema, que a casa é jrande).

… a comer a casa das Coruñas. Se manda con guasa o con sorna a alguien que come mucho; o que se insinúa para que lo inviten, etc. (podías ir a comer a casa das Coruñas! // mándallos a comer a casa das Coruñas!).

a cona da barrileira! 

a cona da bolita! Es la misma grosería-mala contestación que la anterior. A ambas se les ha añadido un "apellido" (da barrileira y da bolita), que, si se omite, siempre hay alguien que completa la frase.

acorda pecador, acorda… El origen es un chiste que contaba de un hombre que entró en una iglesia  dejando el burro atado con una cuerda en la puerta. Al entrar, el cura predicaba: acorda pecador, acorda! … el hombre creyó que se refería a él..., etc. Desde entonces, cuando suena la palabra acórdate, o cuando alguien intenta recordar algo y le cuesta, se le aplica la frase.

a corriente en Bayona está enjanchada con alfileres. Se decía por los continuos apagones que se producían en la villa, quedándonos a oscuras cada dos por tres.

acusete, -a Barrabás, ó inferno caerás. / acusete, -a Barrabás, al infierno caerás.  Dedicado y dirigido con entonación, al niño o niña acusica.

achoupado-a. En alusión a la choupa (por su forma), se dice que está achoupada, una persona rechoncha y de silueta redondeada.
 

achudo, -a.  El pescado (sobre todo la raya) está achudo, cuando su carne está como estropajosa, fibrosa, reseca... (esta raya nun vale nada, está achuda).

a chuvia vai por riba e nos vamos por baixo. Cuando alguien pone de pretexto la lluvia para escaquearse.

a darlle con un pé. fig. Mucha cantidad, como a esgalla y por un tubo (tuvo pretendientes a darlle con un pé! / ten cartos a darlle con un pé). (V. a feixe molle).

a dar nadie quedou rico. Se utiliza para justificar o defender (muchas veces con sorna), cuando se acusa a alguien de tacaño.

a de ir a bo toque… Debe ser carísimo (xa nun prejuntei canto costaba porque, a de ir a bo toque...).

a de vir, pero nun se sabe cando. Tiene ironía y retranca. Vir es un ejemplo, ya que se aplica a cualquier acción (vir, ir, faselo, traelo …) cuando la persona es muy tardona o pachorrenta. 

a do fío nejro! Mujer tacaña, rácana. Se decía, sobre todo, de las que iban a comprar a la plaza a última hora para coger lo más barato (aí veñen as do fío nejro). (V. joyero).

a donde vai nun ten volta! Se exclama impaciente cuando alguien sale a hacer algún recado o gestión y se demora en volver (o que espera desespera) (pero índa nun viu? Esta muller a donde vai nun ten volta!).  

a donde vai o rei, vai a corte. Quiere decir que a donde va uno van todos. El término se aplica de broma o para mofarse cuando se da el caso. En ocasiones se utiliza con sentido del humor para reírse de uno mismo (levamos ós nenos claro; aquí, a donde vai o rei vai a corte!).
 
aduaneiro, -a. fig. Persona que anda a levar e a traer, casquivana, dicharachera, callejera (onde andas metida, rao de aduaneira?). (V. barajera y cantinera).

a el/ela todo lle está dado. Se dice con coraje al ver como alguien se permite todo aquello que veta a los demás (a ti todo te está dado!).
 
a escocha pexejeiro! fig. Intensa y abundantemente, sin control; con potencia, con fuerza, en cantidad … (déronlle unha tunda…; levou a escocha pexejeiro!). Se expresa en múltiples y diferentes contextos.
 
a fame é nejra!  A veces de broma, a veces en serio, con pena …, hace alusión a la fuerza poderosa del hambre. 1. de forma jocosa, cuando alguien (o uno mismo) está rabiando ca fome y, desesperado, come hasta lo que no le gusta. 2. Al ver las pericias que hacen los animales (gatos, perros, gaviotas …) buscando comida cuando tienen hambre. 3. La lucha de muchos por intentar mejorar sus condiciones de vida, etc.
 
a feixe molle. 1. En abundancia, mucha cantidad, sin control (nun andes a cheirar e enche ben…; bota aí, a feixe molle!). 2. Sin cuidado, sin orden, a bulto, de cualquier forma (tiña tanto apuro que xa nun me parei, metín todo a feixe molle / hai que ordenar un pouco iso, que está todo a feixe molle).

 
a ferver a cachón (denota intensidad). 1. Nos indica que algo está muy caliente. Se emplea sobre todo para referirse al cuerpo o partes de él (teño os pés a ferver a cachón).2. Sirve para señalar que lo que está al fuego en la cazuela hierve a máxima ebullición, a borbotones (atende ese lume, que ese caldo ferve a cachón). 3. Es superlativo de ¡caliente! ¡caliente!, por lo que se aplica en el mismo contexto y precedido por dicha expresión. Por ejemplo, en los juegos de acertijos, para avisar al jugador que se está aproximando cada vez más a la solución (¡caliente! ¡caliente!; a ferver a cachón!, a ferver a cachón!). Así, una y otra vez. (V. a cachón).

¡afilador y paragüero! / ¡quiero c*gar y no puedo! Ordinario chascarrillo que se recitaba cuando el afilador anunciaba su presencia con la primera exclamación y/o cuando alguien lo nombra.

afinicado. Olor o sabor como a… Iglesia…, cera…, alcanfor… (parés que cheira a afinicado).

afojarse nun tangue de ajua. Es una adaptación , supuestamente bayonesa, de la expresión española, ahogarse en un vaso de agua. 

aforrar a escola. Faltar a clase, hacer novillos (como sepa túa nai que aforraches a escola, escóñate!).

 
aforrollo.  De forma jocosa y con retranca, dinero, capital, ahorros … (como nun vai a ter aforrollo, si todo o empeta?!).


ai del, ai del.… non se che pode pasar sin el! Con sorna, el vino.

 
ai Dios mío, Dios mío..., si nun fora o caldo morría co frío! Lamento, quejido. (broma).

 
aí é donde bate o coxo! ¡Ese es el quid de la cuestión!, ¡ahí está el inconveniente!, ¡ese es el problema!
 
ai hoxe..., inda nun vai desta! Se expresa con fastidio al ser incapaz de concluir un asunto por más que se intenta; porque continuamente se presentan contrariedades, inconvenientes, dificultades...

aiii...! / Juarda pa cando nun hai. Cuando alguien se queja con un aiii!

airexo. Aireada o empoutamento, que, en el caso del ejemplo, se cree que impide o frena el crecimiento del niño (nun pases por riba do musiño que o airexas!). (V. estar empoutado).
FAM. Airexado, airexar.
aireada. Aire o bafo (aliento) que echan ciertos animales, o las personas muertas, y causan, según creencia popular, ciertas enfermedades dañinas.

airexo qué mexo! Se exclama con una entonación particular al saltar o al pasar una pierna, de manera sorpresiva, sobre alguien que está sentado o agachado en el suelo. No está claro si la frase es para advertir del susto (algo así como cuidado que vou), o como una especie de amuleto, ya que existe la creencia de que trae mala suerte que alguien te pase por encima.

ajabear. Trepar, subir pendientes, muros, alturas (esconde ben as jalletas que, si as mira a nena, ajabea para collelas e pódese matar).

ajoar. Esta palabra, que no tiene traducción literal, se emplea para meterse con un crío y hacerlo rabiar mostrándole un juguete o algo que le gusta. Al tiempo que se menea la mano que sujeta y muestra el objeto de deseo, se repite como una matraca y con entonación como una cantinela ( mira..., ajoa, ajoa …! ). 
 
ajolá! ¡Ojalá!


ajua chirla. Se dice de cualquier alimento líquido malo, de mal sabor y mala calidad, como pueden ser sopa, café, bebidas… (este café nun vale nada é ajua chirla).
 
ajua lavada. (Ídem).
 

ajuamán. El ajuamán es una medusa en forma de paraguas muy común en nuestra ría. 1. Se califica como tal, una persona que se siente cansada, agotada, desfallecida (ando como un ajuamán, nun me ajuanto de pé). 2. Así mismo y despectivamente, a aquel que adopta una postura indecorosa, de vagancia, o si está tumbado cuando, por educación o respeto debería estar de pie (levántate rao de ajuamán, maleducada!).

ajuaneiro. (m. f.). 1. Se dice de la persona que está como un ave de mal agüero “abarruntando” cosas negativas (ai que pesada eres...; váiteme daquí que pareses un ajuaneiro!). 2. Así mismo cuando un adulto o niño cansino y empalagoso, harta a uno dando la tabarra (toute desindo que no!; ajuaneiro, que eres un ajuaneiro!).    

A Jueira. A Goeira. Es un pequeño islote, próximo y al sur de las islas Cíes. 

ala..., as mantas que voen! Recriminación, reproche o crítica al considerar que alguien tira la casa por la ventana, derrocha o malgasta el dinero. Por ejemplo, haciendo una compra superflua, manteniendo las luces de la casa encendidas innecesariamente, etc., etc.

a la de Dios que… Es sinónimo de erre que erre (a la de Dios que ten que ser o que dis ela!).

alamar. Es sinónimo de muy (millorou bastante, anda alamar de ben / é alamar de juapa).

a lancha da Xunta. De forma jocosa “la parienta” que ordena y manda (nun vou, que a lancha da Xunta nun me deixa). (V. manda Bayona).

alarife. Dícese de la persona que más que comer devora la comida como un animaliño, sin educación ni compostura (come ben, rao de alarife!).
 
¡a la vuelta lo venden tinto! Significa ¡ya las pagará! Me consta que esta expresión es española, pero con otro significado distinto al nuestro.

alcatrenar. Oler fatal, atufar, apestar (cheira calcatrena!).


aldramán. Se atribuye, de forma genérica y despectiva, a cualquier cosa que sea fea y excesivamente grande, desproporcionada… (onde vas con ese aldramán?, onde pensas metelo?).

alifáfaro. (come ben, que pareses un alifáfaro!). (V. alarife).

alistir (el palangre). Alistar: ordenarlo adujado en la patela, listo para encarnar. 

alma perdida. Se dice de una persona que marcha, desaparece, no avisa que se va ni a dónde y además tarda en volver (pero ti de donde ves, alma perdida!?).

A lotería:
o tres / la patita del can.
o trese / mal número si nun crese.
o trese / tíralle (o estíralle) que lle crese.
o catorce / mete a man no cu e retorse.
o quinse / la niña bonita.
o vinte / Sta Liberata.
o vinte dous / los dos patitos.
o trinta e trés / a edá de Cristo e un mes.
o oitenta e oito / los dos bombos de la carraca.
o noventa / el abuelo.

alprentes. Cubierta voladiza de cualquier edificio, y especialmente la sostenida por postes o columnas a manera de pórtico; soportales como los de la calle Diego Carmona, frente al convento de las dominicas (chovía… como Dio-la botaba!; tuvemos que abrijarnos debaixo dos alprentes). (V. chovía como...).

alle de cajar na cara! Es un mal pronóstico que se verbaliza, por ejemplo, al ver cómo un crío es malcriado por sus padres que le dan una educación permisiva sin marcarle límites ni normas, consintiéndole todo (crianno como un porquiño, e alle de cajar na cara).
Lo mismo en cualquier otro tipo de relación donde uno, intentando agradar al otro, lo mima y trata con demasiada condescendencia (a veces, en detrimento de otros), intentando satisfacer todos sus caprichos. 

alleeiro, -a (de alleo). Dícese de la persona que está más por los de fuera que por los de casa.

alsareiro
(o cunqueiro). Mueble de cocina con estantes colgado a la pared donde se colocan utensilios domésticos como platos, jarras, tazas, etc. (en gallego alzadeiro). 

¡al seguro no lo llevan preso! El dicho sugiere tomar precauciones. Se aplica en cualquier situación que lo requiera (vou a levar un parajuas por si chove, ¡al seguro no lo llevan preso!). En algunos casos es sinónimo de vale más pájaro en mano que ciento volando.


amaldisuado, -a.  Es empleado como insulto para reprender o reñir a alguien, especialmente las mamás a los hijos.

Nota: Esta palabra que no existe ni en el D. gallego ni en el español, en portugués significa maldito. Suponiendo que solo se utilice en Bayona, es muy probable que fuese importado (y luego difundido) por los muchos portugueses que se asentaron aquí, desde finales del siglo XIX y a principios del siglo XX. Entre ellos mis bisabuelos José Denis Capelán (materno), primer Denis llegado a la villa procedente de Póvoa de Barzim; y Luisa Castro Gómez (paterna) también de la misma población.

Perdón por esta referencia a mí misma que creo oportuna para ilustrar el posible origen de la palabra.

 
a mandar nadie se creba. El que ordena hacer un trabajo no se creba (quiebra, rompe) ni se esbrilla; sí lo hace el que lo realiza, que de esta forma protesta al recibir órdenes (lava a lousa e despois freja a cusiña. / a mandar nadie se creba!). (V. esbrillar).

amartelado, -a. (Despectivo). Amancebado. Persona que convive maritalmente en pareja sin estar casados (nun se casaron, están amartelados).

amaso. Mucha cantidad, abundancia (tíñamos que ir ás luras, que disque hai amaso).

 
amasucado.  Cualquier tipo de bollería, bizcocho, pan… de mala calidad; aparentemente cocido por fuera pero un mazacote por dentro (este pan nun hai quien-o coma, está amasucado).


ame de levar a sepultura! Hace referencia a la persona que le causa problemas y disgustos.

a min que macacheen… Cuando  desaparece o falta algo y preguntan quién fue, quién lo cogió (eu nun fun; a mis que ma cacheen).

a min... que me abaniquen. fig. Echarse a la bartola y no hacer nada; despreocuparse y pasar de todo, esperar a que den todo hecho. Es sinónimo de a mí que me las dean todas.

a min, quien me caja nun me limpia! Expresión rencorosa de una persona ofendida. Quiere decir que no piensa perdonar; máxime si el ofensor hace amagos de aproximación intentando reparar el daño.

a min, un raio que o/a parta, pero… Precede a un argumento u opinión en favor de una persona a quien se está criticando. Quiere decir que no lo hace por interés personal o amistad, sino que su criterio es justo y objetivo.


amistades de hoxe pa mañán… De modo despectivo y con retranca, se refiere a una amistad reciente que en poco tiempo y de forma falaz crece como la espuma, pero por carecer de una base sólida, con la misma rapidez que sube, baja. Estas amistades intensas pero breves, suelen forjarse entre gente muy confianzuda. (V. lume de cana).

 

a morte nun escolle. Se dice cuando fallece una persona joven.

amorruado, -a. Triste, melancólico, deprimido... (en gallego amorroado).

amouchado, -a. (Ídem) (que tes que estás amouchada?).

a nasión que te deu! / me cajo na nasión que te deu! Expresiones de enfado.

anda a porlle á xente os colores na cara! Reprobación o reproche que alude a quien con su conducta o proceder avergüenza a la familia. 

anda…! / Cu de baranda!… Se suele decir cuando alguien exclama ¡anda...! para advertir de un peligro (ej. si se rompe un objeto). Este chiste con rima sirve para desdramatizar y restar importancia al asunto.  

anda home anda, que nun andas nada… Bastaría con decir sólo, anda home anda… para manifestar discrepancia con el tema en cuestión, que es de lo que se trata; lo demás es un chascarrillo.

anda home anda… que xa se sabe todo! Se formula cuando intentan explicar o justificar lo indefendible.

anda janosa (de home). Dícese de la mujer a la que le gusta llamar la atención, provocativa e indecorosa en su forma de vestir.

anda medio mundo jodendo ó outro medio! Hace referencia (cuando se da el caso) a los engaños, traiciones, malas pasadas, ingratitudes, etc., etc.

anda no mundo porque mira andar. Término que (a veces de broma) pone a uno de bobo. Por ejemplo, a quien se supone que anda atontado, despistado; a un funcionario o empleado inútil que no sabe qué trae entre manos; a quien se le explica algo y no lo entiende (entón nun sabes quien é!? Ti andas no mundo porque miras andar!). Es semejante a estás no mundo porque ten que haber de todo.
 
andar aboyado... fig. Deambular solo y aburrido sin saber qué hacer ni a dónde ir (pero home... busca un amijo que andas aboyado.).

andar a compor. fig. Mantener relaciones sexuales ilícitas; ser promiscua (está casada, pero anda a compor con uns e con outros).


andar a cheirar. fig. 1. Al comprar, frenarse, escatimar, titubear, comprar pequeñas cantidades (nun andes a cheirar que despois nun cheja!). 2. Dudar y reprimirse del mismo modo, cuando se deben tomar decisiones cotidianas e intrascendentes (pero a ver…, nun andes a cheirar e sáfate xa!) 3. Indagar, curiosear, husmear…, en las tiendas, en las cosas… (que miras?, andas a cheirar?).

andar a chincharrasos. fig. Tener enfrentamientos, peleas, riñas, desencuentros (lévanse como o can e o jato; andan siempre a chincharraso limpio).

andar a jalope. fig. Andar deprisa y corriendo, estresado, acelerado… (nun comas a jalope que nin te senta a comida).

andar amén amén. fig. Bailarle el agua a alguien, sin replicar ni llevarle la contraria para evitar que se enfade (ora lévanse miñor, porque esta anda amén amén coa outra).

andar arrolado. (V. andar aboyado).

andar ás voltas da raposa. fig. Moverse de un lado a otro sin un fin concreto, despistado, un poco perdido (nun me safo; levo toda a mañán ás voltas da raposa, e teño todo sin faser)(V. dar máis voltas que un muiño).

andar ás xaneiras. 1. Se utiliza en Galicia para indicar que están los gatos en celo. Esto es así porque ocurre en el mes de enero (xaneiro). 2. Se dice también, por supuesto con retranca, de quien vive la noche (inda durme. Esta noite anduvo ás xaneiras).

andar a tombos (ca risa)Partirse de risa (xa me doen as queixadas de reir tanto...; anduvemos a tombos!).
 
andar de ramantela. Ir y venir, moverse de un lado a otro, de una estancia a otra de la casa, entrar, salir, trajinar … sobre todo se dice, si esto ocurre durante la noche (que te pasou, que anduveches toda noite de ramantela?).  

andar de rota batida. Es parecido al anterior, solo que el otro se refiere a moverse por el entorno, por la casa, y éste se dice cuando el recorrido es por fuera, diverso y extenso (como nun vamos a estar cansados, si anduvemos todo o día de rota batida?). (V. correr a alta e a baixa; correr as carambainas y recorrer as sete aldeas como o labisome).

andar encachado, -a. Estar de suerte, en racha (carai, que suerte tes, andas encachada!).


andar encurquillado, -a. Caminar encogido y con las piernas ligeramente flexionadas (ponte dereita, que andas encurquillada!).

andar enchascado, -a. fig. No parar de trajinar atendiendo muchas tareas a la vez y enlazando un trabajo con otro (pero muller descansa un pouco, que andas enchascada!).
  
andar na mala. Atravesar una mala racha, una época complicada en la que todo sale mal; un periodo de circunstancias adversas, problemas y conflictos. (Es lo contrario de andar encachado). 

andar na pola. / andar empolado. Se dice de las dos formas. Significa andar despistado, alelado, atontado…(espabila, que estás na pola!).

andar ó chivo. fig. Comer y beber a cuenta de otros; andar de bares en compañía y esperar a que paguen ellos. (V. chivero, de glogló, de moca y do chivo).

andar (o estar ) caíndo do janapánfig. Estar mamado, agotado, desfallecido (viu do traballo caíndo do ganapán, e inda saliu de noite. Andar..., el que por su gusto muere, hasta la muerte le sabe).

andar (o estar) como o mar da cuncheira (una persona)fig. Rabiosa, irascible, cabreada, insoportable (hai que andar con pés de plomo, que hoxe anda como o mar da cuncheira).

andar (o estar) de picadillofig. Soltar continuamente, indirectas mordaces y provocadoras (que mala é…, siempre está de picadillo!).  

andar (o estar) nunhas peneiras. fig. Entusiasmado, jovial, eufórico... 1. Se usa para meterse de forma cordial con alguien a quien se le suponen motivos para estar así (así que mañán cheja o teu home?, andas nunhas peneiriñas! ). 2. Con ironía (negándolo), cuando se lo atribuyen a uno con picardía (siii, nun miras?, ando nunhas peneiras…).  

andar ó mar con piñas. fig. Emprender una acción cualquiera, trabajo, negocio, aventura, etc., sin las herramientas, material o medios necesarios. Es parecido a onde vai sin parajuas? (V. dar boa conta do recado).

andar ó piollo. Despectivamente, andar a la pesca menuda o de bajura.

andar ós poquitos. fig. Realizar algo poco a poco en lugar de hacerlo y terminarlo de una vez (un trabajo, por ejemplo); comprar a menudo pequeñas cantidades o en casos parecidos (andas ós poquitos...?, nun vai a chajar). (V. andar a cheirar 1). 

andar (o traer) como a jaita de Corpus. fig. Andar con alguien o algo de aquí para allá, de un lado a otro (pobre homiño, tráenno como a jaita de Corpus; hoxe con un fillo…, mañán con outro…). 

angelitos al sielo. Término sarcástico que se formula al enterarse de la muerte de una mala persona, para poner de manifiesto el desdén y la indiferencia que le causa la noticia (pois si morreu, angelitos al sielo).

animal fora alma. 1. Se utiliza como insulto a los humanos, por ejemplo, cuando alguien come sin educación (V. alarife). 2. Al referirse a un animal se dice con ternura; sobre todo si se tiene lástima de él por estar enfermo o herido (pobriño…, animal fora alma).

ánima mea. 1. Dícese con recochineo de la persona (más bien mujer) quejica, lastimera, triste, taciturna... 2.  De igual forma se endosa a una víctima de un percance o contratiempo (a ver ánima mea, que te pasou?).

a noventa por hora, andar, ir. Clara ilustración de estrés. Indica la extraordinaria celeridad, velocidad, rapidez con que se debe viajar o realizar algo; siempre por falta de tiempo o retraso (nun me deu tiempo a acabar o chollo, iso que ando a noventa por hora).

a noventa por nun haber sien, andar, ir. (Ídem) (chejei tardísimo, ando a noventa por nun haber sien!). Pues sí que debe ser antiguo este dicho; aún no había coches que anduvieran a cien…
 
…anque lle caje no morral. Se emplea para ilustrar lo cegada que está una persona por otra. En sentido figurado significa que, aunque le haga las mil y una no le importa, nada le parece mal ni se lo tiene en cuenta, siempre la disculpa o justifica (fájalle o que lle faja siempre o defende, anque lle caje no morral!).
 
antes los hombres eran galantes. Esta frase se utiliza para contradecir a alguien que usa la palabra "antes" para apelar al pasado y así reforzar la veracidad de su afirmación (pois antes nun era así; antes... / Antes, los hombres eran galantes). En ocasiones, se pronuncia simplemente porque rima, sin que tenga un significado especial.

a pandilla da Pepa loba. 1. Hace referencia, de broma, a una pandilla o grupo de amigos (aí van..., a pandilla da Pepa loba). 2. fig. las malas compañías. (V. escogidos por Refojos y jado vacuno).

aparvuaxado, -a.  Aparvado, atontado, alelado… (xa nun me acordó a que viña…, ando aparvuaxada).


apaxeretado, -a.  (Ídem) (a ver, espabila, que estás apaxeretada!).

apestillar. Hace referencia o alude de forma jocosa, a las relaciones sexuales, abrazos, achuchones…  (colleuna nunha esquina… e apestillouna!).  
 
apeterado, -a. Más que sucio, ¡sucísimo! (hai que frejar ben iso que está apeterado).

apostemar.  Hacer rabiar, incordiar, complicar y hacer la vida imposible…(estou apostemada!).  


aprende cachola, que estamos na escola! Cuando se enseña a realizar algo y al aprendiz le cuesta entender.

a preñada. Así le dio a la gente por llamar al Monolito de la Arribada situado en la Plaza de Pedro de Castro.

aproveitar tódolos tantos. Según el sentido que se le dé, tiene connotaciones negativas o positivas. 1. Positivas, si es aplicado a la gente que no pierde el tiempo, que aprovecha hasta los ratos libres para hacer algo productivo. Por ejemplo, calcetar mientras está la comida al fuego (a ti Dios nun te vai a pedir contas do tiempo perdido; aproveitas tódolos tantos!). 2. Negativas, cuando hace referencia a una persona interesada y oportunista que saca provecho de cualquier circunstancia o situación (ela siempre saca tallada, aproveita tódolos tantos!).

apuntar na folla do bacalau.  De cachondeo, comprar a fiado (apúntamo na folla do bacalau, que mañán xa to pajo).
 
apurado/a de petrina. 1. Se aplica a la persona que atosiga a uno apremiándolo (tranquilo... apurado de petrina!). 2. Así mismo a quien anda acelerado, apresurado o se adelanta a algo (a donde vas con tanta presa, apurada de petrina?).

aquí (en Bayona), a calquer can e jato que ven por aí abaixo, chámanlle don o doña. Es una crítica común que muestra desagrado cuando a un foráneo, simplemente por serlo, se le da el trato de don o doña; teniendo en cuenta que, si es un hijo de vecino, por muchos méritos que tenga, nadie se los reconoce. La opinión predominante es que aquí, más que en cualquier otro sitio, nadie es profeta en su tierra.

a quién joderás pluma?... Cuando te quieren engañar o tomar el pelo.

a quién lle tes medo!?…; ó cu de pedro! Es una manera de ridiculizar a quien manifiesta tener miedo (disque ten medo / a quién lle ten medo?; ó cu de Pedro!).

a quién se lle conte nun-o cree! Se aplica a cualquier suceso desagradable que nos fastidia, incomoda o enfada.
 
aquí! Esta palabra que en sí misma no tiene nada de particular, acompaña una fea costumbre: cuando una persona busca un objeto que extravió y pregunta a alguien dónde está… éste, de guasa, con un gesto grosero señalando el interior de la nariz contesta aquí!, indicando que no tiene ni idea de donde está. "Broma" soez, ordinaria y de mal gusto.  
 
aradores. Así llamaban los niños a las partes superiores (una vez recortadas) de las tapas de las cajas de cerillas, que utilizaban para jugar. (De Bahiña).

arango / arango tango. Apelativo despectivo dedicado a la gente que vocifera al hablar y/o su vocablo es basto y ordinario. Se usa cualquiera de las dos versiones (rao de arango tango…, nadie te mira todo mundo te oye!).
 
a rasón?, a rasón dáselle a quie-na ten. Es un humilde reconocimiento de que uno no tenía razón, sino la persona a la que va dedicado el dicho, cuando tras una polémica, cruce de ideas, pareceres u opiniones, se llega a la evidente y clara conclusión de que era ella quien estaba en lo cierto.

arau. (V. arango) (nun fai falta que jrites que pareses un arau!).

arbolito te secaste. Ironía sobre la madurez. Se refiere básicamente al tema sexual.

arcol. Alcohol.

arcolito. Eucalipto. (V. ucalito).

árdelle o pexejeiro! Expresión de júbilo, de alegría, de fiesta…., como árdelle o eixo carballeira!

areiras. Hiedra. Abundaba en Sta Liberata.

arneirón. 1. Suciedad, roña, mugre(lava ben esas orellas, que xa teñen arneirón). 2. Despectivo hombre maduro y solterón (é vello de arneirón).
D. galego: arneirón. Organismos con coiraza cónica ou cilíndrica que se atopan habitualmente apegados a superficies rochosas da costa, a crustáceos como os mixilons, ou a estruturas artificiais como os cascos dos barcos.

arrebatarse (un alimento al cocinarlo). Achicarse, disminuir de volumen. (V. sumir).

arre boi, arre vaca. 1. Indica un hecho o situación forzosos (nun quería ir…, foi, arre boi, arre vaca). 2. Discordia (lévanse como o can e o jato; andan siempre, arre boi, arre vaca).

arreluado, -a. Dícese de la gente lunática, de carácter o talante inestable, voluble… (é uha arreluada, nunca se sabe cando está de boas nin cando está de malas. Cando Dios quer, cóntate a súa vida, e cando no, pasa por ti e nin te fala). (V. debe ir a luna pa riba…).
Nota: Es posible que arreluado derive de lúa, como lunático de luna (en este contexto, porque en el gallego normativo tiene un significado completamente distinto).

arrevellado, -a. 1. Niño, o adulto de muy baja estatura (que arrevellado é…). 2. Dícese peyorativamente, de un niño/a repelente, reviejo y sabidillo.
 
arriquisimado, -a. Se dice de la comida o alimento exquisitos (mmmm... que rico está isto...; está... arriquisimado!). Es sinónimo de riquísimo. 

arroás. (V. arango) (pero nun jrites tanto arroas!).

arrumbar, arrumbarse. Entre los diferentes significados que tiene esta palabra, en Bayona le añadimos uno más. Se dice que xa está arrumbada, la persona que ya está situada, que tiene una posición sólida, estable (nun quixera morrer antes de mirar ós meus fillos arrumbados). (V. estar claro).

as costumbres fasen leyes. El dicho nos recuerda, advierte o conseja que dar concesiones puede servir de precedente (nun-a deixes salir hasta tan tarde, que as costumbres fasen leyes).

a seifa. Tiempo determinado para la pesca, tras levantarse la veda (xa ven aí a seifa da sardiña).

aseite, vinajre e candil, disanove mil. Mientras los demás cuentan números, el más listo del grupo pasa de contarlos, con este verso los resume todos.  

asexo. Los marineros llaman asexo a salir a la mar a pescar al atardecer, al meterse el sol (hoxe vamos ó asexo).
 
así cabéramos en el sielo! Se utiliza para contradecir a quien afirma que (en dicho lugar) no cabe nadie más (alabado sea Dios, que nun cabemos?... Así cabéramos en el sielo!).

así fai o demo a quien-o sirve! Cuando se ofrece ayuda o alguna cosa amablemente a alguien y éste la rechaza con un exabrupto; o sí lo acepta, pero protesta y funga porque nada es de su agrado.


así o teñen (dinero, capital). Esta expresión atribuye a la gente rácana, una supuesta riqueza lograda a costa de su tacañería (todo é empetar…, así o teñen). 

ás mil quinientas. Significa muy tarde, tardísimo, y se aplica en diferentes contextos: viu ás mil quinientas; marchou…;  mañán durme hasta…; levantouse …; traballou hasta…; deitouse...  

as miñas contas nun dan coas túas. Cuando alguien no está para bromas, no se encuentra bien (sobre todo anímicamente) y vienen a tocarle las narices, incordiando con bromas pesadas, molestando… (nun teño janas de bromas, oíches?; as miñas contas nun dan con as túas). 

as miñas palabras nun-o ofendan. Al hablar de alguien ya fallecido y no precisamente bien.

asolerarse. Se supone que es “acelerarse”. Su uso más extendido era entre niños jugando a las canicas. Solían decírselo los compañeros al que fallaba el tiro (asolerácheste).

asote. Se califica como azote a una mala persona que provoca sufrimiento y daño (morales o psicológicos) a los demás (é un asote que naseu para súa nai).


as soberbias. Son las críticas que se hacen de las miserias de los demás.

as soberbias nun son limosnas. Si las echas (si criticas), luego te caen a ti (nun botes soberbias, que as soberbias nun son limosnas). Es lo mismo que nun escupas para arriba que te cai enriba. (V. tódalas soberbias se collen).

ataca Yuki! Expresión muy manida en su época. Se decía en cualquier situación, a veces sin venir a cuento; en ocasiones para animar, y siempre en las “guerras” infantiles. 
Creo recordar que esto surgió de los diálogos de una representación teatral de éxito en un circo instalado en la Palma, a últimos de la década de los 60 o principios de los 70.

atadeiras. Rederas. Mujeres que se ocupan de hacer (armar), coser y reparar (atar) los aparejos para la pesca. (V. chaboleiro).
Una anécdota: cuando una jovencita entraba como aprendiz en una chabola (local o nave donde se ataba), tenían por costumbre hacerle la siguiente novatada: la chaboleira (encargada de las ataderas), la enviaba a otra chabola a pedir prestada a pedra de afilar ajullas. Por supuesto la tal piedra no existía.

átanselle os morros cun cordel. Dicho de alguien que está de morros, enfadado (está se fusiños; átanselle os morros cun cordel).

a toda la hora aurora. fig. Continuamente, a cada momento (a ver si tendes un pouco de cuidado, que teño que andar coa escoba na man a toda la hora aurora).

a tombos e a vira janchos. fig. A trancas e barrancas (viu a tombos e a vira janchos). 

atoparse cunha silva. fig. Encontrarse con algún conocido por el camino y ponerse de cháchara olvidándose del tiempo. (tarda muito..., debeuse datopar cunha silva...). 


atortorar. 1. Atascar, atorar (nun son capás de sacar este corcho, quedou atortorado). 2. Salir y no dar regresado (e nun tardes!; nun quedes atortorada!). 3. Atiborrarse de comida (comín tanto que quedei atortorada).     

atracar. 1. Cobrar un precio abusivo por un trabajo o venta de un producto. 2. Hartar de comida, darse un atracón.

atracar as calles. Obstaculizar el paso, especialmente cuando lo hace un grupo de personas (apartarvos oh, que estandes aí atracando a calle).

aumentar. Inventar (aumentaches ti ese cantar?).

auroges. Anguilas. 

avataxar. Avasallar, asoballar (nun quero discutir con ela que te avataxa). 

avechucho. Se aplica a la gente pesada, molesta, cansina, empalagosa. Ej., un crio que no deja de incordiar a su mamá pegado a sus faldas (pero váiteme daquí rao de avechucho e deixame en pas!). (V. ajuaneiro).  

a ver estaba un sejo e nunca míraba nada! Se replica cuando alguien dice a ver… Y además con cierto cabreo si lo hacen para meter prisa.

a vista de ollos. Dícese de un hecho o episodio visible, palpable, muchas veces literal (a la vista) (como o pode nejar si foi a vista de ollos!?).

a vivir o a morrer! Exclamación propia de la chavalería al realizar una acción arriesgada, como, por ejemplo, tirarse de lo alto del muelle al mar.

á xente conforme a ven así a tratan. Para que te respeten, debes ir presentable; si vas como un pordiosero, serás tratado como tal, menospreciado (vai ben, que a xente conforme a ven así a tratan). (V. refs. hombre pobre huele a muerto).

a xente. En muchas ocasiones se utiliza a xente para referirse a sí mismo, principalmente cuando se trata de reprochar (nun podes vir coa xente? / si falaras coa xente…).

¡ay madres que tenéis hijos! Es sustituto de la expresión ¡ay madre!

 

 









































































 






















































                                                                                                                                                                    

11 comentarios:

  1. 1. Aballoar (Eligio Rivas Quintas (1978)) tr Causar náuseas en el estómago alguna comida u olor (Fondo de Vila): O touciño aballóame o estómagho.
    ____ r
    Aballóaseme o estómagho co pingo. También se usa, tanto o más: Teño o estómagho aballoado.

    ResponderEliminar
  2. 2. Barruntar (RAG) verbo transitivo
    Ter sospeitas ou o presentimento de [que algo vai ocorrer ou está ocorrendo].
    Xa barruntaba eu que nos estaba enganando. SINÓNIMOS intuír, presentir, ventar

    Abarruntar ven de "barruntar" recollido tanto na RAE como pola RAG

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Agradezco las correcciones. Gracias .

      Eliminar
    2. Non son correccións. A veces pensamos que son expresións de Baiona e son tamén do galego ou castelán. Non lle quita o mérito de que se utilicen aquí e xa non en outros lados. Grazas a ti por recollelas

      Eliminar
    3. Gracias. De todas formas, me gustaría conocer las que no son sólo de aquí.

      Eliminar
  3. 3. Achuchar (RAE) (Voz onomat.).
    ---. tr. azuzar.
    ---. tr. coloq. Aplastar, estrujar con la fuerza de algún golpe o peso.
    ---. tr. coloq. Dicho de una persona: Empujar a otra.
    ---. tr. coloq. Agredirla violentamente, acorralándola.
    ---. tr. coloq. Apremiar, atosigar, abrumar.

    ResponderEliminar
  4. 6. Aduaneiro (RAG) (feminino: aduaneira) substantivo figurado
    Persoa que anda con chismes dun lado para outro e actúa con engano ou trampa

    Probablemente sexa esta a palabra, aínda que pode ser que en Baiona se lle de significado sinalado enriba

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. Le agradezco mucho las aclaraciones. Quitaré algunas palabras, otras no, porque aunque sea igual, aquí le damos otro significado.

      Eliminar
  5. 21. Andacio. Aparece de distintas formas nos diccionarios.

    Andancio. (RAE) (De andar1).
    1. m. Enfermedad epidémica leve.

    Andazo (RAG) substantivo masculino Proliferación de algo non desexado. Este inverno tivemos andazo de gripe no colexio.

    Andacio (Leandro Carré Alvarellos (1979)) s. m. Epidemia. Enfermedad que ataca a muchas personas de un mismo pueblo durante cierta temporada. Fig. Vicio o mala costumbre que se propaga rápidamente.

    ResponderEliminar
  6. 16. Alsareiro.

    Alzadeiro (RAG) substantivo masculino Moble de cociña formado por un ou varios estantes onde se pon a louza, vasos, botellas e outros obxectos de uso doméstico. Ten o alzadeiro atestado de louza. ► SINÓNIMOS conqueiro, cunqueiro

    ResponderEliminar
  7. 24. Apestillar (Eladio Rodríguez González (1958-1961)) v. a. Atrapar a una persona o cosa, asegurarla en cierto modo, a la manera que una puerta se asegura con el pestillo.

    ResponderEliminar